Prokleti film američke kinematografije

Godine 1971., glumac i režiser Dennis Hopper uživao je u svom medenom mjesecu uspjeha i slave, zlatnom trenutku koji se neće ponoviti.

Nepune dvije godine ranije, Hopper je snimio “Gole u sedlu” (Easy Rider), film koji će se u hipu pretvoriti u fenomen. Ovaj hipijevski road movie koji je koštao samo 400 tisuća dolara dobio je 1969. nagradu u Cannesu, potom nominaciju za Oscara, a u tri godine u kinima je utržio protuvrijednost 150 svojih budžeta.

“Easy Rider” se pretvorio u čisti filmski iskaz kontrakulturnih 60-ih. U tom trenutku, holivudskim je studijima Hopper izgledao kao čarobnjak koji zna otključati ulaz prema hipijevskoj publici koji Hollywood nije razumio. Hopper je u tom trenutku mogao tražiti što god želi - bilo koji budžet, za bilo koji projekt.

Samo dvije godine kasnije isti će taj Dennis Hopper u Hollywoodu biti nedodirljivi gubavac. Studijski sustav će ga užasnuto prezreti i odbaciti. Kao glumac će se gotovo sasvim preusmjeriti na Europu. Kao redatelj, neće snimiti film punih devet godina, suočen sa zidom sumnjičavosti i nepovjerenja.

Što je to Dennis Hopper napravio tako strašno, da je u samo godinu dana spao sa statusa zlatne koke do onog potpunog izopćenika?

Pa, odgovor je jednostavan. Napravio je The Last Movie.

Hopperov “Posljednji film” (Tha Last Movie, ili El Chinchero) desetljećima ima status prokletog filma američke kinematografije. Nalik Ciminovim “Vratima raja”, film je bio iskaz ideološkog i kulturnog antiestablišmenta 70-ih. Slično “Vratima raja”, bio je to film režisera koji je prethodnim filmom ubo u zlatnu žilu. Slično “Vratima raja“, doživio je komercijalni slom. Slično “Vratima raja”, zatro je karijeru obećavajućeg režisera. Ali, dok su “Vrata raja” u idućim desetljećima gledana i revalorizirana, Hopperov se film zbog niza okolnosti pretvorio u tajnoviti iščezli objekt - film o kojem se puno zna, a malo tko ga je vidio.

Tijekom dugih desetljeća ovaj je ludi, kontrakulturni “flop” bio neprikazivan i nedostupan. Nakon duge bitke za copyright i restauraciju, sad više nije tako. Početkom godine film se pojavio u zapadnoeuropskim kinima, a u petak navečer prvi će ga put na velikom platnu moći vidjeti zagrebačka publika. U okviru noćnog programa “Kino 23” eksperimentalnog festivala 25fps prvi će put nakon gotovo 40 godina u Hrvatskoj biti prikazan jedan od najslavnijih, najkontroverznijih i najuzbudljivijih naslova onog što će (tek kasnije) postati “Novi Hollywood”.

Nakon kolosalnog uspjeha “Golih u sedlu”, Dennis Hopper je 1970. od studija Universal dobio budžet od 850.000 dolara i potpunu kreativnu kontrolu da snimi “idući Easy Rider”. Hopper se odlučio na projekt iskusnog scenarista Stewarta Steina, čovjeka koji je u 50-ima napisao film s kojim se Hopper glumački probio - “Buntovnik bez razloga”. Sternov scenarij bavio se američkom filmskom ekipom koja odlazi u Latinsku Ameriku snimati vestern. Stvari se, međutim, otmu kontroli kad se mjesni domoroci - koji prvi put vide film - opčine i filmom i vesternom. Domaći stanovnici u filmskom finalu prave reflektore i kamere od pruća, uzapte glavnog junaka i počinju “snimati” svoj nasilni vestern spektakl - ali, ovaj put s pravim mecima, s ljudima koji zbilja ginu.

Hopper je za “El Chichero” angažirao pravi mali leksikom kontrakulturnih faca. Režisera vesterna u filmu je glumio kultni holivudski veteran, specijalist za žestoke B filmove Sam Fuller. Uloge u filmu igrali su sukreator “Golih u sedlu” Peter Fonda, te slavni country pjevač Kris Kristofferson. Naposljetku, sam Hopper preuzeo je ulogu glavnog lika Kansasa - kaskadera koji se premetne u zlosretnog “protagonista” domorodačkog filma. S tom ekipom, Hopper je otišao u Peru gdje je film snimio na bajoslovno lijepim andskim lokacijama. Film je snimio u roku i unutar budžeta, no problemi su počeli u postprodukciji. Hopper (koji je tada bio ozbiljni ovisnik o manje-više svemu) zakopao se u montažni studio u Taosu, gdje se mučio s montažom punih 18 mjeseci.

Tijekom tih 18 mjeseci stigao se oženiti i razvesti, a o burnoj bračnoj krizi svjedoči i to što je nabio navodno peteroznamenkasti dolarski telefonski račun. U svojoj duplji u Taosu Hopper je prvo izmontirao razmjerno konvencionalnu, pripovjednu varijantu filma. No, čileanski kolega i prijatelj Alejandro Jodorowsky - i sam tvorac acid-vesterna “El Topo” - uvjerio ga je da to nije to. Hopper se laća posla opet i stvara finalnu verziju koja uključuje valjda sve metafilmske postupke koji se mogu zamisliti. Bilo je tu i filma u filmu, i začudnih montažnih jukstapozicija, čak i blankova na kojima piše “kadar fali”. Ta halucinogena, eksperimentalna verzija pojavila se na festivalu u Veneciji gdje dobiva nagradu CIDALC- istu koju je godinu prije dobila “Zaseda” Živojina Pavlovića.

Ipak, krajnje nekonvencionalni film nije uspio pobuditi onu vrstu kontrakulturnog interesa kakvu je pobudio “Easy Rider”. Film je flopirao. Igrao je u kinima samo u New Yorku dva tjedna, a potom iščezao. U Jugoslaviji je prikazan jednom na TV-u, početkom 80-ih. U konačnici, film je napustila i kritika. Ili, kako je to sročio britanski kritičar Ronald Bergan, “Posljednji film” bio je film “koji su snimili stondirani (stoned), za stondirane (stoned), da bi ga na koncu - kritičari kamenovali (stoned)”.

Pola stoljeća kasnije - međutim - film izgleda fascinantno svježe, a iza njegove psihodelične, hipijevske politure razotkrivaju se kudikamo kompleksnija politička značenja nego što je tadašnja kritika vidjela.

“Posljednji film” uvelike je idejni izraz hipijevske ere, među ostalim i zato što u predmodernoj arkadiji vidi kulturni ideal. Ta predmoderna arkadija je andska peruanska zajednica gdje krotki mještani žive mirno, bez nasilja, uz glazbu i u ritmu prirode. Jedini faktor “iskvarenja” u toj arkadiji je kršćanstvo - odnosno, lik slabog župnika koji se nevoljko hrva s lokalnim poganstvom. Američki filmski “kolonizatori” u tu arkadiju donose iskvarenje.

To počinje već audicijom, na kojoj se domoroce nuka da se natječu u dopadljivosti i da egzotiziraju sebe. Potom slijedi snimanje. To snimanje Hopper prikazuje kroz brutalne, pretrpane montažne sekvence u kojima se žanr vesterna svodi samo na golu destrukciju: scene jahanja, padanja, rušenje, pucanja, pogibije.

Naposljetku, iskvarenje postaje i ćudoredno. S američkom ekipom stiže opijanje i droga, bijeli kolonizatori nalaze lokalne žene. S jednom se spetlja i glavni lik Kansas, pretvarajući čestitu Peruanku u ogorčenu, ljubomornu priležnicu, sviknutu na srednjeklasni stil života. Na koncu, objekti kolonizacije postaju gori i od svojih kolonizatora. Ideološki “tekst” oni uzimaju zaozbiljno i snimaju stvarni, “posljednji film”, dovodeći bjelačku kulturu nasilja i grabeža do krajnjih, ubitačnih konsekvenci.

“Tha Last Movie” je - ukratko - bio nimalo suptilna alegorija i američke vanjske politike, ali i kolonizatorskog izvoza “zapadnog stila života” u zemlje ruba. No, “Chinchero” - kako je filmu alternativni naslov - bio je i žestoka pljuska Hollywoodu. Za Hoppera i Sterna, upravo je holivudski eksploatacijski film glavno oruđe iskvarenja kultura.

Čovjek se - ukratko - sa “Posljednjim filmom” može ideološki prepirati, može se staviti pod lupu tadašnja hipijevska fantaziranja o pastoralnim ruralnim rajevima. Ali, “The Last Movie” svejedno ostaje fascinantno audiovizualno iskustvo. Vizualno čaroban, lud, oniričan, halucinantan, film zvuči i izgleda kao veliki, nezaboravni trip. Trip koji u petak hrvatska publika može vidjeti i na velikom platnu.